Γλώσσα του σώματος (Body Language): Όσα λέγονται χωρίς να ειπωθούν

Η γλώσσα του σώματος δεν ακούγεται, αλλά φανερώνει περισσότερα από όσα μπορούν να ειπωθούν.

Είναι η σιωπηλή φωνή μας. Εκείνη που δεν χρειάζεται λέξεις για να φανερώσει συναισθήματα, προθέσεις, σκέψεις.

Στην εγκληματολογία, μπορεί να είναι ένδειξη ενοχής ή αθωότητας. Στα media, να ξεσκεπάζει μια "στημένη" εικόνα. Στην καθημερινή μας ζωή, να μαρτυρά αυτά που δε λέμε ή αυτά που προσπαθούμε να κρύψουμε.

Αυτό το άρθρο δεν είναι μόνο μια παρουσίαση της γλώσσας του σώματος, αλλά ένας ερμηνευτικός χάρτης της μη λεκτικής συμπεριφοράς, πώς χρησιμοποιείται, πού

παρατηρείται και τι μπορεί να αποκαλύψει όταν την "ακούσουμε" σωστά.

Η γλώσσα του σώματος στην εγκληματολογία

Στις ανακρίσεις, κάθε κίνηση μετρά.

Το βλέμμα, οι παλάμες, τα πόδια, ακόμα και το πώς κάθεται κάποιος μπορεί να προσφέρει πληροφορίες που δεν βρίσκονται ούτε σε αποδείξεις, ούτε σε λέξεις.

Ένας ενοχικός άνθρωπος μπορεί να:

• Αποφεύγει το βλέμμα του ανακριτή

• Αγγίζει συνεχώς το πρόσωπό του, ειδικά γύρω από τη μύτη ή το στόμα

• Κινείται νευρικά ή αντίθετα, να κάθεται παγωμένος/ακίνητος

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση του Chris Watts. Κατά την πρώτη του εμφάνιση στα media, πριν ομολογήσει ότι δολοφόνησε την οικογένεια του, η στάση του ήταν παραδόξως άνετη. Το σώμα του δεν έδειχνε λύπη ή σοκ. Ήταν σχεδόν...αποστασιοποιημένος. Όχι επειδή "τον πρόδωσε το σώμα του", αλλά γιατί το σώμα δεν μπορούσε να παίξει ρόλο που δεν ένιωθε.

Η γλώσσα του σώματος στα MEDIA

Στην εποχή της εικόνας, κάθε δημόσια εμφάνιση είναι και ένα ανοιχτό μήνυμα.

Από πολιτικούς και διασημότητες, μέχρι μάρτυρες και εγκληματίες, η γλώσσα του σώματος στις κάμερες έχει γίνει αντικείμενο ψυχολογικής ανάλυσης.

Στην Ελλάδα, οι εμφανίσεις υπόπτων ή οι αντιδράσεις θυμάτων σε εκπομπές όπως το "Φως στο Τούνελ" έχουν συχνά σχολιαστεί για τη στάση σώματος, το βλέμμα ή τη μη λεκτική συμπεριφορά τους.

Σταυρωμένα χέρια, ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο την λάθος στιγμή, ένα σφίξιμο των ώμων, πολλές φορές λένε περισσότερα από ό,τι χίλιες λέξεις.

Αξιοσημείωτο είναι το πόσο διαφορετική είναι η "ψεύτικη" στάση από την αυθεντική. Η αυθεντικότητα φαίνεται. Δεν μπορεί να αναπαραχθεί με ακρίβεια, γιατί το σώμα μας δεν υπακούει πάντα στο σενάριο που έχουμε στο μυαλό μας.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να δούμε μία πιο αναλυτική προσέγγιση για το πώς η μη λεκτική επικοινωνία λειτουργεί ως άμεσο εργαλείο στα μέσα ενημέρωσης και τα social media.

Παρακάτω, παρουσιάζουμε μία ανάλυση της Άννας Μπαράκα, φοιτήτρια ψυχολογίας με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον κλάδο της εγκληματολογίας, εθελόντρια και αρθρογράφος στο Csi Institute και εθελόντρια υποστήριξης θυμάτων και αρθρογράφος στο gineanthropos.

"Οι δημόσιες εμφανίσεις σε τηλεόραση, ειδησεογραφικά ή διαδικτυακά μέσα συνοδεύονται πάντα από μη λεκτικά σήματα: εκφράσεις, στάση σώματος, βλέμμα. Όμως η ερμηνεία τους δεν είναι αθώα ή αυθόρμητη. Στις περιπτώσεις εγκλημάτων ή ανακρίσεων, αυτά τα σήματα γίνονται αντικείμενο σχολιασμού, συχνά χωρίς επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση.

Τα Media εκπομπές ειδικά crime shows ή επιβαλλόμενα ρεπορτάζ χρησιμοποιούν την ανάλυση στάσης σώματος, βλέμματος, μικροεκφράσεων για να σχηματίσουν δημόσια εικόνα ενοχής ή θυματοποίησης. Όμως ο σύγχρονος εγκληματολογικός διάλογος καταδεικνύει συστηματικά την έλλειψη εμπειρικής στήριξης σε πολλούς τέτοιους ισχυρισμούς. Επίσης οι τηλεοπτικές αναπαραστάσεις εγκλημάτων ειδικά σε περιπτώσεις έμφυλης/οικογενειακής βίας συνήθως αναδεικνύουν στερεοτυπικές σχέσεις δράστη‑θύματος. Ο θεατής «διαβάζει» την εικόνα και το σώμα υπό τον πρίσμα μιας αφήγησης, συχνά προκαθορισμένης από τον δημοσιογράφο. Η θεωρία Cultivation του Gerbner υποστηρίζει πως επαναλαμβανόμενες εικόνες εγκληματικότητας δημιουργούν στρεβλή αντίληψη στον θεατή π.χ. υπερβολική σύνδεση νεότητας με εγκληματικότητα ή φόβος ως βασική αντίδραση στη δημοσιοποίηση του εγκλήματος.

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, video, stories, emojis και ρυθμοί απαντήσεων γίνονται μη λεκτικά σήματα που αντικαθιστούν την παραδοσιακή κινησιολογία. Σε πλαίσιο εγκληματολογίας, η ανάλυση τέτοιων στοιχείων χρησιμοποιείται π.χ. για αποκάλυψη επιθετικότητας, απειλών, σχέσεων με εγκληματικές ομάδες. Έπειτα από έρευνες σε gang‑related στην Αμερική αναλύουν multimodal δημοσιεύσεις (εικόνα + κείμενο), όπου συγκεκριμένα gestures ή visuals συνοδεύουν επιθετικότητα ή απώλεια, και συνδυάζονται με κείμενο για ερμηνεία κινδύνου. Επίσης η digital γλώσσα (π.χ. επιθετικά posts, χρήση emojis, οξύ ρυθμός σχολίων) συχνά συνδέεται με δημόσια κουλτούρα υπερβολής ή προπαγάνδας. Εκεί, η μη λεκτική συμπεριφορά αναλύεται για να «αποκαλύψει» προσωπικά χαρακτηριστικά, όπως επιθετικότητα ή παραπληροφόρηση.

Η εγκληματική επικοινωνία στα μέσα ενημέρωσης και τα social media αντιμετωπίζεται σήμερα ως ένα σύνθετο σημειωτικό σύστημα, όπου το έγκλημα δεν εκφράζεται μόνο μέσω της πράξης, αλλά και μέσα από την προβολή του σώματος, των εικόνων και των χειρονομιών του δράστη ή του θύματος. Η προσέγγιση του crime-as-communication αναδεικνύει πώς αυτά τα μη λεκτικά στοιχεία αποκτούν σημασιολογική βαρύτητα στο δημόσιο αφήγημα, ενώ η ανάλυση διαδοχικών συμπεριφορών (sequence analysis) σε αποσπάσματα ανακρίσεων και καταθέσεων αποκαλύπτει ότι οι μικροεκφράσεις, οι αποκρύψεις και οι χειρονομίες συνδέονται στενά με την ψυχολογική δυσφορία που συνοδεύει είτε μια ειλικρινή είτε μια ψευδή δήλωση.

Συμπερασματικά, η γλώσσα του σώματος στα μέσα ενημέρωσης, είτε τηλεοπτικά είτε ψηφιακά, λειτουργεί ως ισχυρό εργαλείο framing, διαμορφώνοντας την αντίληψη του κοινού για γεγονότα και πρόσωπα, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστη απόδειξη ενοχής ή πρόθεσης χωρίς το κατάλληλο πλαίσιο. Στο εγκληματολογικό περιβάλλον, η digital body language όπως οι δημοσιεύσεις από εγκληματικές ομάδες, θύματα ή δράστες, αποκτά ιδιαίτερη αξία όταν αναλύεται με μια πολυτροπική προσέγγιση που συνδυάζει εικόνα, κείμενο και συμφραζόμενα, επιτρέποντας την εξαγωγή τεκμηριωμένων συμπερασμάτων. Για τον λόγο αυτό, οι επαγγελματίες που ασχολούνται με την ερμηνεία τέτοιων δεδομένων, όπως δημοσιογράφοι, αστυνομικοί και social media analysts, οφείλουν να χρησιμοποιούν επιστημονικά τεκμηριωμένες μεθόδους, όπως η behavior sequence analysis, λαμβάνοντας πάντα υπόψη πολιτισμικούς και ψυχολογικούς παράγοντες και αποφεύγοντας υπεραπλουστεύσεις ή ψευδοεπιστημονικές ερμηνείες χειρονομιών και στάσεων. Στην εγκληματολογική έρευνα, το έγκλημα θεωρείται μια μορφή επικοινωνίας, όπου η γλώσσα του σώματος, τα ψηφιακά μηνύματα, οι χειρονομίες και οι εικόνες λειτουργούν ως στοιχεία αναπαράστασης που απαιτούν προσεκτική και πολυδιάστατη ανάλυση, πέρα από τον απλό ρόλο τους ως ανακριτικά δεδομένα."

Η γλώσσα του σώματος στην ψυχολογία

Η γλώσσα του σώματος δεν είναι απόλυτη απόδειξη. Μπορεί να παραπλανήσει ή και να εκπαιδευτεί. Κάποιοι άνθρωποι, ιδίως με αντικοινωνικές ή ναρκισσιστικές τάσεις, ξέρουν να μιμούνται συναισθήματα που δεν νιώθουν. Το σώμα τους δεν "προδίδεται", γιατί δεν έχει συναισθηματική εμπλοκή.

Επίσης, το άγχος δεν σημαίνει ενοχή. Πολλοί αθώοι υπό πίεση παρουσιάζουν "ύποπτη" γλώσσα σώματος, απλώς επειδή βρίσκονται σε τραυματική ή πιεστική κατάσταση.

Μια "ψεύτικη" ομολογία μπορεί να συνοδεύεται από πραγματικά δάκρυα. Το σώμα ζει το σοκ, αλλά όχι απαραίτητα την αλήθεια.

Η γλώσσα του σώματος στην καθημερινότητα

Δεν χρειάζεται να είσαι profiler ή ανακριτής για να παρατηρείς.

Η γλώσσα του σώματος υπάρχει παντού:

• Πώς στέκεται κάποιος όταν σου μιλά;

• Πόσο συχνά κοιτάει γύρω του, ψάχνοντας για έξοδο από την συζήτηση;

• Τι κάνει με τα χέρια του όταν του κάνεις μια προσωπική ερώτηση;

5 καθημερινές κινήσεις που λένε περισσότερα απ’ όσο νομίζεις:

• Σταυρωμένα χέρια = άμυνα ή εσωστρέφεια

• Μάτια που κινούνται αριστερά/δεξιά = δημιουργία ή ανάμνηση (ανάλογα με το άτομο)

• Άγγιγμα αυχένα = ανασφάλεια, αμηχανία

• Χέρια σε τσέπες = κλείσιμο προς τον άλλο ή προσπάθεια απόκρυψης

• Πόδια στραμμένα στην έξοδο = το άτομο θέλει να φύγει, ακόμα και αν παραμένει.

Μέσα από την καθημερινή παρατήρηση μπορούμε να μάθουμε πολλά για τους άλλους, και περισσότερα για εμάς.

Η γλώσσα του σώματος είναι η πιο σιωπηλή, αλλά ταυτόχρονα η πιο ειλικρινής μορφή επικοινωνίας. Στην εγκληματολογία, είναι εργαλείο. Στην τηλεόραση, ένδειξη. Στην καθημερινότητα, καθρέφτης. Το κλειδί είναι να γίνουμε παρατηρητές και το μυστικό βρίσκεται στην ικανότητα να την αποκωδικοποιούμε.